Qırmızı dəniz xüsusilə neft nəqli baxımından strateji əhəmiyyətə malikdir və dünyanın ən mühüm dəniz ticarət yollarından biridir. Avropa, Asiya və Afrikanı birləşdirən bu dəniz yolu hər il milyonlarla ton yükün daşınmasına ev sahibliyi edir. Bu regionda hər hansı münaqişə birbaşa dünya ticarət yollarına və neft axınlarına təsir edə bilər.

Söhbət 2023-cü ilin birinci yarısında ümumi qlobal dəniz ticarətinin 12 faizinin, ümumi neftin 10 faizinin və mayeləşdirilmiş təbii qazın 8 faizinin keçəcəyi xəttdən gedir. Hər il bu kanaldan təxminən 17 mindən çox gəmi keçir. Ona görə də bu xətt üçün təhlükəsizlik çox vacib məsələdir.

Husilərin Qırmızı dənizdə həyata keçirdikləri hücumlar regional təhlükəsizliyə və geosiyasi tarazlığa təsirləri baxımından çox mürəkkəb və çoxölçülü bir məsələdir. Hücumların qlobal ticarətin əsas arteriyalarından biri olan Qırmızı dənizdə baş verməsi də problemin qlobal təsirlərinin olacağını göstərir. Nəqliyyat gəmiləri hədəf alındıqdan sonra dünyanın ən böyük gəmiçilik şirkətlərindən bəziləri ciddi xərclər hesabına gəmilərinin marşrutunu dəyişməyə məcbur oldular. Hücumların qlobal miqyasda neft qiymətlərini artıracağı gözlənilir.

Yaxın Şərqdə regional təhlükəsizlik getdikcə daha kövrək olur

İsrailin Qəzzada hərbi əməliyyatları dərinləşdikcə, regional təhlükəsizlik getdikcə daha kövrək olur. Bu kövrəklik problemin həllini çətinləşdirdi, münaqişənin genişlənməsinə təkan verdi. Yəməndə ölkənin əhəmiyyətli bir hissəsinə nəzarət edən husilərin Qırmızı dənizdə üzən və İsrail limanlarına gedən gəmiləri hədəf alması da bu sürətin nəticəsidir.

Husilər İsraili Qəzzaya hücumlarını dayandırmağa çağırıblar. Qrup rəsmilər vasitəsilə bəyan edir ki, İsrail Qəzzada fəaliyyətini dayandırarsa, gəmilərə edilən hücumlar sona çatacaq. Husilər Qırmızı dənizdə gəmilərə qarşı ilk dəfə uğurla istifadə etdikləri ballistik gəmi əleyhinə raketlər də daxil olmaqla müxtəlif Pilotsuz Uçuş Aparatlarını (PUA) və raketləri əhatə edən əhəmiyyətli bir hərbi arsenala malikdirlər.

Hücumlar artdıqca və gəmilər daha uzun marşrutlardan istifadə etməli olduqca, Amerika Birləşmiş Ştatları (ABŞ) rəhbərliyi ilə təhlükəsizlik əməliyyatı başladılıb. ABŞ-nin müdafiə naziri Lloyd Ostinin açıqladığı “Prosperity Guardian” adlı əməliyyatda Böyük Britaniya, Bəhreyn, Kanada, Fransa, İtaliya və Norveç kimi ölkələr iştirak edir. Bu günə qədər sözügedən əməliyyatda 20-yə yaxın ölkənin iştirak etdiyi açıqlanıb.

Bununla belə, Fransa, İtaliya və İspaniya Qırmızı dənizdə təhlükəsizlik təşəbbüslərini dəstəkləyəcəklərini və ABŞ komandanlığından kənarda muxtar hərəkət edəcəklərini açıqlayıblar. ABŞ-nin müdafiə naziri Ostin Qırmızı dənizin strateji əhəmiyyətinə xüsusi diqqət yetirməklə yanaşı, husilərin hücumlarının ticarətin azad axınını təhdid etdiyini, dənizçilərin təhlükəsizliyini riskə atdığını və beynəlxalq hüququ pozduğunu bildirir.

Ancaq husilərin PUA-lardan ümumi istifadəsi asimmetrik bir vəziyyət yaradır. 20 min dollarlıq PUA-nı zərərsizləşdirmək üçün 2 milyon dollarlıq raketdən istifadə etməli olan Pentaqon bu işin xərcindən də narahatdır. Digər tərəfdən, Qırmızı dənizdə baş verən hadisələr Hind okeanına da sirayət edib. Liberiya bayrağı altında üzən ticarət gəmisi Səudiyyə Ərəbistanından Hindistana gedərkən raketlə vurulub. Bu vəziyyət hadisələrin yayıla biləcəyi ilə bağlı narahatlığı da artırır.

Danimarkanın iri gəmiçilik şirkəti “Maersk” və Almaniyanın konteyner daşımaları bazarının əhəmiyyətli hissəsinə nəzarət edən şirkəti “Hapag-Lloyd” Qırmızı dəniz marşrutundan imtina ediblər. 20-yə yaxın beynəlxalq şirkət eyni şəkildə hərəkət edir. Bəzi nəqliyyat şirkətləri daha bahalı və daha uzun Afrika marşrutuna üstünlük verirlər. Xüsusilə Avropa və Aralıq dənizi ölkələri bu vəziyyətdən zərər görə bilər. Məsələn, Misir Süveyş kanalından tranzit gəlirlərinin azalması ilə üzləşə bilər.

İsrailin Eylat limanının hazırkı meneceri Yəmən husilərinin Qırmızı dəniz gəmilərinə hücum etməyə başlamasından bu yana limandakı işlərin təxminən 85 faiz azaldığını və bunun İsrail iqtisadiyyatı üçün “iflic edici” olduğunu bildirib. Bölgənin qlobal dəniz ticarətindəki rolunu nəzərə alsaq, bu regionda hər hansı qeyri-sabitlik qlobal ticarət və enerji təhlükəsizliyi üçün əhəmiyyətli nəticələr verə bilər.

ABŞ Müdafiə Nazirliyi bildirir ki, husilər indiyədək 10 ticarət gəmisinə təxminən 100 PUA və ballistik raketlərlə hücum ediblər. Husilərin İran tərəfindən dəstəkləndiyi hər kəs tərəfindən qəbul edilir. İranın bu dəstəyi husilərə ciddi hərbi potensial qazandırdı və onları regional gücə çevirdi. Bu, əslində İranın Səudiyyə Ərəbistanı və Qərb dövlətləri kimi regional rəqiblərinə qarşı təsirini artırmaq strategiyasının bir hissəsidir. İranın bu şəkildə bölgədə təsirini artırması regional güc balansına təsir edən mühüm amildir.

“Nüfuzlu ölkələrin məsuliyyəti” və Çinin ehtiyatlı yanaşması

Bəs, çoxlu sayda ticarət gəmisi bölgədən keçən Çin məsələ ilə bağlı nə düşünür? Çinin bu məsələyə passiv münasibəti diqqəti çəkir. Çinin mövqeyi regional sabitliyi qorumaq, lakin birbaşa müdaxilədən qaçmaq strategiyasını əks etdirir. Pekin husilərin hücumuna məruz qalan yük gəmilərinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün ABŞ-nin rəhbərlik etdiyi beynəlxalq missiyaya qoşulmaqdan çəkinir.

Çin Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Vanq Venbin dolayısı ilə ABŞ-nin bölgədəki hərbi və diplomatik təsirinə toxunaraq vurğulayıb ki, “xüsusilə nüfuzlu böyük ölkələr” Qırmızı dənizdə dəniz zolaqlarının təhlükəsizliyinin təmin edilməsində konstruktiv və məsuliyyətli rol oynamalıdırlar.

Bu bəyanat göstərir ki, Çin regionda təhlükəsizlik problemlərinə görə Qərbin məsuliyyət daşımalı olduğunu bildirir. ABŞ Dövlət Departamentinin sözçüsü Metyu Miller husilərin beynəlxalq gəmiçiliyə hücumlarının Çinə də mənfi təsir etdiyini və Çinin bu cür hücumların qarşısının alınmasında konstruktiv rol oynamasını alqışlayacaqlarını bildirib.

Bu vəziyyət böyük dövlətlərlə beynəlxalq təhlükəsizlik məsələləri arasında tarazlığın mürəkkəbliyini ortaya qoyur. Qlobal hegemonluq yarışında sanki yeni bir cəbhə açılır. Qırmızı dənizdə baş verən bu hadisələr regionun geosiyasətinin uzun müddətdir yaşadığı təlatümlərin nəticəsidir.

Bu fasilələr Çin iqtisadiyyatı üzərində mövcud təzyiqləri daha da artıra bilər. Artan göndərmə xərcləri və gecikmələr Çinin istehsal və ixrac sektorlarına təsir göstərə bilər və potensial olaraq malların qiymətlərinin artmasına səbəb ola bilər. Husilərin bu hücumları dolayısı ilə Çinin ticarət maraqlarına təsir edir. Lakin Çin bununla bağlı İranla münasibətlərinə yenidən baxmayacaq.

Husilərin asimmetrik müharibəsi regional əməkdaşlığa xələl gətirə bilər

Husilər bölgəni narahat etsə də, onların imkanlarının bir həddi var, buna görə də bu xətti tamamilə blokadaya almaq onlar üçün çətindir. Lakin husilərin bu cür hücumlar üçün kifayət qədər resursları olduğu görünür. Ona görə də hesab edirik ki, Çin xarici siyasətini qurarkən ümumi hadisələrdən daha çox uzunmüddətli maraqların optimallaşdırılmasına önəm verəcək. Çin-Rusiya-İran oxu daha böyük strateji əməkdaşlıqdadır.

Digər tərəfdən, ABŞ və Fransanın da daxil olduğu təhlükəsizlik missiyasının bölgədə təhlükəsizliyin təmin edilməsinə yönəldiyini açıqlamasının Çin üçün başqa mənaları da ola bilər. ABŞ donanmasının bölgədəki məşğuliyyəti və husilərlə davam edən asimmetrik müharibə ABŞ-nin Sakit okean regionuna diqqətini yönəltməsində problemlər yarada bilər.

Digər tərəfdən, bölgədəki münaqişələrdən sonra IMEC (Hindistan-Yaxın Şərq-Avropa dəhlizi) kimi son vaxtlar elan edilmiş layihələrin həyata keçirilməsi getdikcə mümkünsüzləşir. Husilərin Qırmızı dənizdəki hücumları regionda iqtisadi və siyasi əməkdaşlığı zəiflətmək potensialına malikdir. Bu böhran regional layihələrin və təşəbbüslərin inkişafına mənfi təsir göstərəcək. Bundan əlavə, “Bir Kəmər-Bir Yol” Təşəbbüsü kimi təşəbbüslər də “yol” variantlarının əhəmiyyətini artıracaq.

Bu xətlər üzrə daşınan malların həcmində artımlar qeydə alına bilər. Görünən odur ki, Qırmızı dənizdəki “tıxanma” davam edərsə, istehlakçı xərcləri və region dövlətlərinə təsirləri böyük ola bilər, başda Avropa və Aralıq dənizi olmaqla bəzi dövlətlər bu vəziyyətdən ciddi şəkildə təsirlənə bilər.

Beynəlxalq sistemdə “münaqişələr dövrü” və qlobal xaos

Nəticədə husilərin intensiv hücumları bölgədə gərginliyi artırıb. Husilər bu hücumlarla regional gücə çevrilmək istəklərini ortaya qoyurlar. Qlobal iqtisadiyyatı gərginləşdirəcək bu səyin husilərə diplomatik rıçaq təmin edib-etməyəcəyi bəlli deyil. Digər tərəfdən, ABŞ-nin rəhbərlik etdiyi koalisiyanın genişlənməsi və Yəmənə müdaxiləyə səbəb ola biləcək bir sıra seçimlər çərçivəsində hərəkətlər etməsi gözlənilə bilər. Təhlükəsizlik missiyası hazırda nəqliyyat gəmilərini havadan qorumağa yönəlmiş müdafiə yanaşmasındadır və bunu husilərə müdaxilə edə biləcək səviyyəyə çatdırmaq ciddi xərc və yeni cəbhə deməkdir.

Beynəlxalq sistem Ukrayna müharibəsi ilə başlayan və İsrailin hücumları ilə dərinləşən münaqişələr dövrünə qədəm qoyub. Yəmənin 3-cü cəbhə ola biləcəyi sualının cavabı getdikcə aktuallaşır. Belə bir variant ABŞ və Qərbin gözündə böyük xərc deməkdir. Ona görə də ABŞ-nin davam edən münaqişələrin kökündə dayanan İsrailin hücumlarına son qoyacaq diplomatik həll yollarına müraciət etməsi gözlənilə bilər. Əks halda, müharibənin regional miqyasda yayılmasının qarşısını almaq getdikcə çətinləşəcək.

Dəyanət Ağalarlı
Ordu.az